Анна Плїшкова походить з окресу Снина і свої штудентьскы рокы пережыла в Пряшові, де выштудовала учітельство україньского і словацького языка і літературы. Перед роком 1989, но і по Баршановій револуції роби ла в народностных медіях. Актівно ся запоёвала і до процесу кодіфікації русиньского языка. Од року 2008 є директорков Інштітуту русиньского языка і културы Пряшівской універзіты а од року 2018 і директорков Центра языків і култур народностных меншын, під котрый інштітут належить. В сучасности є і членков Порадного орґану про меншыны презіденткы СР, Зузаны Чапутовой, в котрім заступлює русиньску народностну меншыну. Анна Плїшкова нам в інтервю прозрадила і то, што можуть штуденты карпаторусиністікы на Пряшівскій універзітї штудовати і де ся як абсолвенты можуть реалізовати.
Одкы походите? Де ся тягне ваше корїня?
Я походжу із села Пыхнї, окр. Снина. На основі розповідї моїх предків ся мі запамятало, же наш прапредок з нянькового боку до Пыхонь пришов давыдкы з лемківской области, од околіцї Львова. Детайлно єм ся родостромом нашой родины не занимала, лем по дїда і бабу з нянькового і з материного боку. Моя мати походить із Руського Потока а її маму звали „Ляхуля‟, што значіть, же і з материного боку моє корїня сягать до лемківской области.
Выштудовали сьте учітельство україньского і словацького языка і літературы на Універзітї Павла Йозефа Шафаріка в Кошіцях, точнїше на Філозофічній факултї з центром в Пряшові, што в прінціпі є днешня Пряшівска універзіта. Як тогды у высокошкольскім середовіщі позерали на русиньску народностну меншыну?
Такой народностной меншыны як Русины тогды офіціално не было, также даякы діскусії на тему народной ідентіты містного несловацького выходославяньского жытельства ся почас мого штудія ани не вели. То значіть, же была ту офіціална ідеолоґічна лінія і політіка штату, якый узнавав лем україньску народну ідентіту. А нашы учітелї, котры были переважно членами або высшыма функціонарями Комуністічной партії Чехословакії (КПЧ), із лоґічных прічін не могли собі доволити выбочіти з офіціалной лінії. Также і школа нас, штудентів з русиньскых сел, дефіновала як Українцїв, і хоць Українцями сьме ся не чули, бо ід такій народній ідентітї нас од мала нихто не вів, ани нихто нам україньску народну ідентіту сістематічно не вскіплёвав. Властно тема народной ідентіты у Русинів самых дома нїґда не была темов дня, на селах люде жыли і запасили з інакшыма проблемами каждоденного сільского жывота.
Найперше сьте скоро штири рокы робили в КСУТ-ї як редакторка часопису Нове життя, потім сьте ся стали заступкынёв шефредактора і редакторков часопису Русин і тыжденника Народны новинкы. Дасте мі за правду, же то было повязане з револуціёв і взником Русиньской оброды на Словеньску? Як собі споминаєте на тот період?
Є то так, як говорите. На тот період споминам як на початочный пункт, од котрого темов своёй народной ідентіты єм ся зачала серьёзно занимати, тему єм зачала веце штудовати вдяка тому, же поступно мож было і в нас дістати ся к літературї, яка процес „трансформації‟ Русинів на Українцїв детайлно пописовала. Але была то в першім рядї моя 10-рочна новинарьска робота і контакт з Русинами в селах на северовыходї Словакії, яка мі помогла дость скоро зорьєнтовати ся у вопросї народной ідентіты містного несловацького выходославяньского жытельства і стотожнити ся зо своёв русиньсков ідентітов.
Як тото русиньске народне возроджіня принимала сполочность, може і самы Русины.
Днесь уж знаме, же період конця 90-ых років 20. ст. не быв першым в історії, коли русиньскый языковый вопрос зарезоновав у містного населїня і ёго еліт – із заміром раз і навсе го вырїшыти. Народна ідентіта Русинів была темов, яка меджі містным выходославяньскым жытельством на теріторії історічной Карпатьской Руси, респ. етноґрафічной теріторії заселеной карпатьскыма Русинами, резоновала довго і на поверьх выходила все у револучных ці зломовых історічных періодах. Нашы предкы найдовше в своїй історії себе ідентіфіковали як „руськы люде‟ – выходячі із своёй конфесійной приналежности к восточній церькви, респ. у їх розуміню к „руській вірї‟, із якой одводили і свою народну ідентіту. Як знаме, теріторія звана „Русь‟, яка ся одвивала од назвы середнёвічной Київской Руси, по її розпадї в серединї 12. ст. На дакілько князївств, вела поступно і ку крішталізації народных ґруп ідентіфікуючіх ся під неєднакыма назвами. Коло себе жыли Великоросы, Малоросы і Карпаторосы, якых народноідентіфікачный процес не быв єднотным і залежав нелем од внуторных, але главно од вонкашнїх політічных впливів. І так на теріторії історічной Карпатьской Руси коло себе жыло ідентічне населїня, яке ся але під політічным і ідеолоґічным впливом ідентіфіковало з неєднаков народнов ідентітов. На даній теріторії проходили трансформачны і діференціачны процесы у сферї културы, языка, віросповіданя, народной ідентічности і под. Недорїшены проблемы языка і народной ідентічности жытельства пряшівской области, як в научній літературї ся зве теріторія заселена Русинами на Словакії, тото населїня собі перенесло аж до 20. ст., коли по р. 1989 демократічны політічны сістемы в країнах середнёй в выходной Европы доволили містному выходославяньскому жытельству ідентіфіковати ся з тым народом, як го назвав духовный отець і народный будитель Александер Духновіч – Русинами. Ідентіфікація з русиньсков народнов ідентітов по нїжній револуції не была про містне населїня єдинов і єднозначнов можностёв, бо внаслїдку довгодобой політікы на теріторіях, де жыли Русины, Русины ся ідентіфіковали з дакількома народностями: (велико)руськов – російсков, малоруськов – україньсков і карпаторуськов – русиньсков. Кажда з тых языковых і народных ґруп мала своїх репрезентантів, своїх літературных отцїв, пізнїше свої школы, літературный язык, утримовала свої традіції і на основі того ся діференцовала. Также кедь пришов рік 1989 і быв настоленый процес рїшаня языкового і народностного вопросу містного населїня, вказало ся, же в пряшівскій области дожывала найстарша ґенерація стотожнена з (велико)руськов народнов і языковов орьєнтаціёв, яку в нїй заскіпив і укрїпив язык школ, якы выходили, была ту в тім часї домінуюча од повойнового періоду україньска народна і языкова лінія зо своїма школами, писателями, културныма інштітуціями, але главно із щедров підпоров штату, і третя – знову пробуджуюча ся до жывота русиньска народность, яка ся довгодобо неуспішно дожадовала своїх людьскых і народностных прав. Аж вдяка демократічній політіцї пореволучной Чехо-Словакії і наслїдно самостатной Словацькой републікы поступно ся сформовала русиньска народна і языкова лінія, яка з підпоров штату ся стала леґітімнов і офіціалнов лініёв части містного жытельства. Зо штатнов підпоров здобыла право і можности на свій розвой, кодіфікацію материньского языка і ёго імплементацію до розлічных сфер жывота (літературна, масмедіална, школьска, конфесіонална, театрална, урядна), підпору розвоя народностной културы, народностного школства і под. Днесь на Словакії паралелно коло себе єствують лем дві народны і языковы лінії – дожываюча україньска, і міцнїюча русиньска, а то і вдяка анґажованости молодой ґенерації і її проєктів.
Стояли сьте при кодіфікації літературного русиньского языка в роцї 1995, но быв то барз комплікованый процес. Попробуйте го нашым чітателям приближыти.
Хоць ся то явить як парадокс, кодіфікація русиньского языка ся зачала в роцї 1990 в україньскім тыжденнику „Нове життя‟. Якраз там дас до мая 1991 робила переважна часть редакторів, якы ся стали актівныма в процесї кодіфікації русиньского языка і стали ся редакторами новой русиньской пресы: Народных новинок і часопису Русин. В роцї 1990 на жадость чітателїв україньского тыжденника Нове життя – подобно як в 70-х роках 20. ст. – была в тыжденнику створена двойсторінка на діалектї під назвов Голос Русинів. Была то реална платформа, де на основі публікованых статей на діалектній базї могло проходити нормованя ортоґрафії будучого літературного языка. І хоць мушу повісти, же Голос Русинів не быв першов платформов, на якій проходило формованя першой правописной нормы русиньского языка. Тота ся формовала наперед у церьковній сферї, в перекладах церьковных текстів з церьковнославяньского языка до русиньского діалекту з околіцї Меджілаборець. В Меджілабірцях ся навколо ґрекокатолицького отця духовного Франтїшка Крайняка сформовав Круг русиньскых ґрекокатолицькых священиків, якый выступив проти основной лінії єрархії Ґрекокатолицькой церькви на Словакії, яка преферовала переклады церьковнославяньскых текстів до языка словацького. А русиньскы священици з підпоров ґрекокатолицькых віруючіх-лаіків вырїшили протистояти тій тенденції – перекладами текстів до лабірьского діалекту і практіковати їх у пасторації. Была то основа, на якій мож было зачати будовати і вылїпшовати першы правописны нормы будучого літературного языка. Двойсторінка в діалектї Голос Русинів была тов платформов, на якій ся практічно формовала правописна норма на хоснованя в цівілній сферї, выберала ся діалектна основа про кодіфікацію нового літературного языка і рїшали ся проблемы правопису. Круг людей, якы были заінтересованы в тім дїлї, ся поступно розшырёвав подля того, в якых сферах ся предпокладало літературный язык хосновати. Успіхом было нелем сформованя шыршой языковой комісії, але главно взник і двойрічне фунґованя (1993 - 1994) із підпоров штату першой научной інштітуції, яка тот процес застрїшовала і коордіновала – Інштітуту русиньского языка і културы при Русиньскій обродї в Пряшові. Хоць інштітут фунґовав лем два рокы, бо по змінї влады уж штатну дотацію на рік 1995 не дістав, під веджінём першого директора доц. ПгДр. Юрія Панька, к. н. і другого а зарівно послїднёго директора доц. ПгДр. Василя Ябура, к. н. приправив основну документацію, яка послужыла про святочне выголошіня кодіфікації русиньского літературного языка на Словакії 27. януара 1995 в Братїславі. По тім актї, котрый од самого зачатку быв розпорно приїманый меджі людми главно нерусиньской орьєнтації, наслїдовала омного важнїша етапа – уводжованя русиньского языка до практічных сфер фунґованя, меджі котрыма найважнїшов была сфера школьска.
Перше працовиско заміряне на народностны меншыны – русиньску і ромску – Інштітут народностных штудій і чуджіх языків – взникло на Пряшівскій універзітї в роцї 1998. Пряшівска універзіта в Пряшові в роцї 2008 дала можность выникнути окремому інштітуту заміряному на русиньскый язык і културу – Інштітуту русиньского языка і културы. Стали сьте ся ёго першов директорков, яков сьте доднесь. Працовиско почас своёй екзістенції перешло дакількома орґанізачныма змінами. Моментално ІРЯК є сучастёв Центра языків і култур народностных меншын ПУ. Є то цїлосвітово унікатне працовиско, котре 1. септембра 2023 буде славити 25 років роботы у сферї карпаторусиністікы а самостатный інштітут того року собі припомяне 15 років своёй екзістенції. Як вы видите ёго екзістенцію? Чом є важный, якы має за собов выслїдкы? Над чім вшыткым іщі треба робити до будучна?
Інштітут як єдина научна інштітуція на Словакії заміряна на карпаторусиністіку є сучасно поважована за найвысшу научну інштітуцію про нормотворїня русиньского літературного языка. З того погляду в ёго компетенції і є баданя у даній сферї і розвиток нормотворїня, чому в згодї зо Штатутом ІРЯК ПУ помагать робота языковой комісії як
порадного орґану ІРЯК ПУ. Створїня самостатного інштітуту (2008) і акредітація новых штудійных проґрамів з русиньского языка і літературы про бакаларьскый, маґістерьскый а пізнїше і докторандьскый ступінь высокошкольского навчаня выжадали собі персонално добудовати інштітут. Про ІРЯК ПУ тот крок значів дінамічный розвой ёго научной роботы, доказом чого суть выданы публікації, главно моноґрафії о языку і высокошкольскы учебникы про окремы дісціпліны русиньского языка і літературы
(https://www.unipo.sk/cjknm/hlavne-sekcie/urjk/vedecko-vyskumna-cinnost/), дале ініціатівы в предкладаню научных проєктів а зарівно успіхы в здобываню ґрантів з домашнїх научных і културно-едукачных аґентур (VEGA, KEGA), із штруктуралных фондів Европской унії і з ґрантовых сістем Уряду влады СР цi пізнїше з Фонду на підпору културы народностных меншын. Єднов з вызначных пріоріт од зачатку розвоя карпаторусиністікы на ПУ є будованя шпеціалізованой Бібліотекы карпаторусиністікы, єдиной такой сорты в карпатьскім реґіонї, котра бы сохраняла унікатну літературу нелем про домашнїх, але і про загранічных штудентів і учітелїв. В роцї 1999 Меджінародна рада про науку і выміну (IREX) у Вашінґтонї Пряшівску універзіту собі выбрала за едукачный центер про академічных робітників-русиністів і наслїдно каждорочныма гостями нашого інштітуту были і суть загранічны учены і штуденты з розлічных европскых і америцькых універзіт. Пропаґації нашого інштітуту і карпаротусиністікы безспорно помагать тыж орґанізованя Меджінародной лїтнёй школы русиньского языка і културы Studium Carpatho- Ruthenorum (https://www.unipo.sk/cjknm/hlavne-sekcie/urjk/ls/), якой того року рихтуєме уж 11. рочник (11.6. – 1.7.2023), але тыж іншы презентачны і пропаґачны акції орґанізованы ці універзітов, або і самым інштітутом. Тоту тенденцію розвитку треба утримати і до будучности, але головно здобывати молоду ґенерацію Русинів на штудії свого материньского языка.
Штудентів середнїх школ, котры роздумують над штудіём на ІРЯК ПУ, бы може інтересовало їх будуче уплатнїня. В якых робочіх сферах ся можуть абсолвенты уплатнити?
Акредітованы штудійны проґрамы нашого інштітуту суть учітельскы, также нашы абсолвенты суть в першім рядї приправлёваны на учітельску професію – учітельство русиньского языка і літературы і далшогіо предмету, якый штудують в комбінації із учітельскыма проґрамами акредітованыма на конкретных факултах ПУ ( https://www.unipo.sk/cjknm/hlavne-sekcie/urjk/vzdelavacia-cinnost/ ). Усвідомлюєме собі, же сьме єдинов таков інштітуціёв на Словакії, яка приготовлять абсолвентів русиністікы, зато сьме до нашых штудійных проґрамів закомпоновали дісціпліны, якы штудентам дадуть основы, напр. з редакторьской роботы, перекладу, герецтва, матеріалной і духовной културы Русинів і под. Абсолвенты можуть свої компетенції в русиньскім языку розвивати і в далшых формах штудія – докторандьскій (Славістіка – русиньскый язык і література), розшырюючій і можуть робити ріґорозны екзамены. Суть то вызначны можности, котры Русины на Словакії нїґда не мали, зато ся выжадує сістематічна пропаґачна робота меджі молодыма Русинами, жебы тоты можности зареґістровали і схосновали на розшырїня своїх знань о властнім народї і на розвой народной ідентіты Русинів.
Што бы сьте хотїли повісти нашым чітателям або Русинам в общім?
Як видите, наш інштітут в сучасности понукать вшыткы можности і формы высокошкольского навчаня, лем треба, жебы Русины мали інтерес штудовати свій материньскый язык, літературу, історію, матеріалну і духовну културу свого народа. А к тому треба, жебы на Словакії была дослїдно выбудована вертікала русиньского школства, значіть од школок, через основны і середнї школы з навчанём русиньского языка або з навчалным языком русиньскым аж по высокошкольску освіту. А зачінати треба од мотівації уж в родинї, пак на низшых і высшых ступнях освіты. Лем тогды можеме чекати, же ід нам на інштітут будуть приходити мотівованы штуденты а одходити мотівованы абсолвенты, котры будуть мати інтерес робити в школстві, културї і науцї заміряній на карпаторусиністіку. Нащастя, такых штудентів і абсолвентів уж днесь маєме. Учіли ся русиньскый язык на основній школї, у нас выштудовали проґрамы бакаларьскый, маґістерьскый і докторандьскый, а в сучасности суть уж нашыма колеґами на інштітутї. Они суть нашов будучностёв а кедь прийде час, вірю, же будуть продовжовати нести штафету карпаторусиністікы. Але тоту основну мотівацію мусять дїти дістати уж в родинї. Тот процес до якойсь міры проходить, ведь з каждым списованём людей по р. 1989 на Словакії Русинів прибывать. Лемже тот факт ся реално не одзеркалює в школьскій сферї. Бо тото є основне про будучность каждого народа – выховати ґенерацію актівных і мотівованых людей, якы продовжать роботу своїх попередників і двигнуть єй на высшу уровень, і якы внесуть до народностного жывота Русинів нове світло і перспектіву.
авторка статї: Домініка Новотна
